Ser un Arubiano

 

Aruba su pasado multifuncional ta refleha den nos hendenan amical trahando duro y nos tradicionnan multicultural.

Arubianonan di antes a biba un bida trankil, un famia grandi, cu casi ningun entrada, a cria nan yiunan na un manera hopi respetuoso y disciplina. E tata a lanta trahando den cunuco of den piscamento, mientras e mama mester a keda cuida cas y su yiunan. E unico entrada tabata pa bende mes di carne, cabrito y tin bes druif. E damanan ta traha y bende sombre.

E momento cu un pareha Arubiano casa, nan ta zorg pa nan tin un cas. E sistema cu nan a usa pa traha nan cas tabata “paga Lomba”, kier meen famia, bisiña of amigonan ta bin hunto pa yudé traha su cas. Dia cu nan traha nan cas e doño aki ta haci mescos. E cas ta wordo traha di lodo, yerba of torto. E cas ta wordo blancha blanco y lo tin su kamber, sala, hadrei di nort of zuid, y cushina cu su forna cu piedra pa cushina. E forno semper ta traha na e parti pabou, pa huma di cushinamento no bay molestia den e cas. Cushinamento ta wordo haci door di un monton di tres piedra grandi cu e weya riba dje y candela di yerba seco abou. E muchanan ta bay busca e yerba pa candela den mondi. Mester bisa toch cu tabatin suficiente cuminda for di cunuco of piscamento. Bon cuminda fresco y motibo pa cual nos grandinan a biba asina hopi aña. Nada di cuminda di bleki e tempo ey.

E vloer di cas tabata di santo blanco di lama
teni semper limpi cu un basora traha di rama
seco di mata mara na un palo largo. E tradicion
di mantene e cas y sabana limpi a bin di nos
prome Indjannan kendenan a haci esaki
pa evita reptiel y insecto.

 

Den e tempo ey no tabatin coriente, awa of medio di comunicacion. Nan tabata lanta marduga pa 4ór cu e cantamento di e gay. E tata ta bebe su koffie cayente cu semper tabata riba candela y tumba pa cunuco. Pero prome cu e tata bay, e ta laga ordo pa loke e muchanan mester haci ora nan yega bek di scol despues di termina nan huiswerk. Un di e tareanan sigur tabata pa bay den mondi pa busca yerba seco pa candela pa e forno y e ora numa nan por a bay hunga pafo.  E muchanan mester a cana un distancia largo pa yega scol. Atardi pa 5ór nan tin cu bay tuma un baño, bisa mama cu papa un bonochi y bay drumi.

Birando scur e tata ta sende e lampi di kerosin y e cu e señora ta bay sinta riba un banki dilanti di e cas di torto. Ainda mi ta corda cu ora mi tabata bay bishita mi abuelonan, mi tabata topa cu nan sinta riba e custumber banki dilanti di e cas. E abuelo cu su carson largo mara na e enkelnan, pa protehé di reptielnan den cunuco, humando su pipa. E abuela, cu cabes mara, shimis largo y humando su sigaria La Fama cu candela paden. E custumber di antes cu ta incomprendibel pa hopi hende ta con nan por a huma un sigaria cu candela paden y combersa sin kima nan paden di boca. E sabana ta lombra di limpi, paña ta secando riba trankero y un burico mara bou di un mata grandi.. E tempo ey no tabatin auto, ta burico ta e unico medio di transportacion y esnan cu tabatin manera por a cumpra un cabay pa Fls.50.00 of por a huur uno pa Fls.5.00.

Debi cu no tabatin awa, e tata tabata bay riba su burico cu dos halifat pa bay busca awa na pos of dam pa bebe, cushina y baña. Esaki tabata un bon oportunidad pa topa cu otronan pa haya e noticia, como cu no tabatin medio di comunicacion manera corant, radio of television. E awa aunke un poco brak tabata wordo usa pa
bebe, cushina y baña. Poco despues hopi tabata pone awa den purun cu tabata mantene e awa bon frieu cu un mita coco claba na un palo. E resto di awa tabata bon warda den boter grandi di cinco galon den cushina of un otro sitio den e cas. Strikamento tabata wordo haci door di pone e hero di strika riba e candela den e forno di cushina. Tin famia cu tabata usa dos hero pa mas rapido, nan tabata strika cu uno mientras e otro ta riba candela pa keinta, asina no ta perde tempo.

Den e tempo ey, no ta tur mucha por a caba scol, door cu nan mester a yuda mama cu e otro rumannan cu tabata hopi e tempo ey. Semper e palabra tabata cu nan tabatin hopi yiu door cu no tabatin radio y television pa tene nan lanta y ta bay drumi tempran. Pero sinceramente mi ta kere tambe cu no tabatin medionan di proteccion e tempo ey. E muchanan homber mester a bay busca un trabou pa cria e famia, cu tabata hopi scars e tempo ey, mientras e mucha muhenan no tabata permiti pa bay busca un trabou, pasobra nan tabata bon proteha pa e mayornan. Nan tarea tabata pa yuda e mama cu trabounan di cas y cuida e rumannan. Nan no tabata permiti pa sali, ni bay fiesta, of bay cu yancuman ningun caminda, solamente acompaña pa mama, ruman of amistadnan hopi cerca di e famia. Si e yiu muhe topa cu un yoncuman, e freimento tabata scondi y e yoncuman bishita e cas no tabata facil. E tabata tuma hopi curashi e tempo ey. Tabata ser bisa cu asina e yoncuman acerca e cas pa prome biaha, e tata mesora ta puntr’e kende e ta, di ken su famia, si e tin un trabou y un cas. Si e mayornan acepta e yoncuman, e ta bin bishita cas y ey e freimento ta cuminsa. Nan dos ta sinta den un sofa y e mama y papa tambe ta sinta den sala hunto cu nan. Pero e freimento ta di tal ora pa tal ora. Si esaki tarda, mesora e tata ta duna un señal cu e ora a yega pa e yoncuman bay su cas. Despues e mayornan ta avisa e yoncuman cu nan kier bay bishita y sera conoci cu su mayornan y esaki semper tabata riba un Diadomingo den dia. Si tur mayornan ta di acuerdo e ora e yoncuman por sigui bishita cas di e yiu muhe.

Dia e pareha dicidi cu nan kier bay casa, nan ta avisa e mayornan di ambos banda. Preparacion pa e casamento tabata cu e mayornan di e cas di mucha muhe ta cuminsa busca rama di coco pa traha ramada di coco rond di e pista di baile. Nan ta vlecht e ramanan masha bunita y basha santo blanco di lama pa e vloer. E damita ta busca su madrina y sirbidonan y e yoncuman ta busca e padrino y sirbidonan. E casamento mes e tempo ey tabata cu e pareha y tur sirbidornan ta cana pa misa of usa un burico cu un flor decora riba su nanishi pa bay casa na misa pasobra no tabatin auto. Ora nan regresa cas despues di e casamento, nan ta bay sinta den un stoel cu a wordo decora cu papel di crepe blanco durante henter e fiesta. E celebracion semper tabata masha bunita, cu hopi bebida y cuminda, tin ora cu un grupo di musico cu guitar, fio y tambu. E tempo ey no tabatin bebida gemix, pero bebida sterki den e kelki di horea y e damanan tabata tuma cucui.

Asina e fiesta ta sigui masha bunita, pero tin bes e ta caba cu un pelea. Tabata ser bisa cu e tempo aya si no tin un pelea na e fiesta, e fiesta no tabata bon. Pero e pelea tabata limpi, esta cu mokete y nada di arma. Straño cu e por zona, pero e hendenan muhe tabata apoya e pelea pasobra nan tabata bisa pa laga nan bringa pa wak cua tin mas forsa. Tambe si un hende a perde e fiesta e ta puntra su amigo pa su mañan con e fiesta a bay y esun ta contesté: “Ay, Comper, e no tabata bon pasobra no tabatin pelea y e ramada di coco no a wordo basha abou”. Su siguiente Diadomingo, tin un otro celebracion den dia, mas tanto pa e famia pa bin bebe soppi di carne cu su boyo of pan bati.

Ora un miembro di famia muri, no tabatin medio di comunicacion pa avisa e morto. Un miembro di famia ta bay pafo y ta manda dos tiro di scopet den laira pa avisa e bisiñanan. Asina cu nan scucha e tironan, nan ta core yega e cas y ta keda te anochi laat pa compaña e famia di e defunto. Debi cu no tabatin mortuario ni tampoco caha di morto, nan mes mester a traha esaki. Tin famia cu tabata traha bastante y warda riba zolder. Si un bisiña perde un ser keri y no tin caha, e por a fia uno di esun cu tin y despues traha of laga traha uno pa debolbe. E defunto mester wordo dera pa su mañan mes pa motibo cu no tabatin ijs corda freezer. Ta despues por a cumpra ijs na blokki pa pone bou di caha di morto pa mantene e defunto. Tambe mester a cana carga cu e defunto te na misa pa despues santana, anto tin ora un distancia largo. E cargadonan ta cambia de bes en cuando. Di ocho dia tin resamento na cas di e defunto unda ta busca un persona pa resa pa e defunto. Chuculati di pinda y boyo of cuki ta wordo sirbi. E hombernan ta dal nan bebida sterki y ta usa e ocasion pa conta chasco of intercambia noticia. Rouw ta wordo teni pa e damanan pa ocho dia largo.

Asina nos grandinan a biba e tempo aya, un bida trankil y hopi sigur.

Dufi Kock