Historia di fosfaat na Aruba

Fosfaat ta componentenan organico den cual oxigeno forforico hidrogeno, carbon y of nitrogeno ta uni den un manera cu e matanan por absorba nan facilmente. Matanan mester tin fosforo pa di e manera aki traha reis fuerte pa pari flor y fruta. Asina ta, e recurso di fosfaat tabatin demanda grandi den añanan pa motibo di nan uso pa traha fertilisante.

Componente di fosfaat ta wordo forma naturalmente ora e sushi (guano) di animal reacciona kimicamente cu awa yobi, produciendo acido fosforico. E calichi den e area ta penetra cu acido y asina e componente ta forma.

Den Seroe Colorado tin dos tipo di deposito di fosfaat. Uno di menos importancia economico, consistiendo di sushi di raton di anochi y coneu, etc. Den e cuebanan di Seroe Colorado, cu a combina cu calichi cu ta forma su murayanan y vloer pa bira fosfaat di cueba (facilmente pa reconoce pa motibo cu e ta contene weso y diente di animalnan involvi, igualmente cu casca di soldachi). Minamento di e tipo di fosfaat aki nunca tabata exitoso pa motibo cu e deposito ta caba mucho lihe y su calidad ta varia mucho.

E di dos tipo di deposito ta contene kalichi penetra pa acido fosforico di capa di guano cu a somenta completamente. E origen di e capanan di fosfaat por wordo splica door di sinkmento y subimento di e tereno. E depositonan mixto aki na Aruba ta di e tipo aki.

E presencia di fosfaat aki a wordo descubri na aña 1859, pero minamento no a cuminsa. Pa un motibo of otro, te binti aña despues, na 1879. Despues di un comienso no-existoso pa Sr. C. B. Sewell di London, e Aruba Phosphate Company (Aruba Phosfaat Maatschappij) of APM, forma pa un grupo di inversionista local a tuma over na december di e mesun aña. E compania tabatin un dificultad pa haya trahado riba e isla, como cu e forsa laboral Arubiano tabata ocupa den mina di oro, asina ta cu mester a emplea 40 trahado di Boneiro, pagando cada un Fls.15.00 pa luna, incluiendo cas y cuminda. Tambe 20 Metsla y Carpinte for di Corsou pa construi edificionan necesario cu un pago di Fls.230.00 pa siman (trahado cu abilidad avansa e pago ta mas halto).

San Nicolas, e tempo aki no tabata ni un stad, pero cu algun rancho di piscado banda di e bahia. E comunidad di Sero Colorado tabata un rancho, net pabou di unda Esso Club a bin despues, tabatin cinco saliña comercial di salo. E ultimo dosnan aki no a cambia te ora e refinera a wordo traha, pero e trahadonan di APM mester a hospeda na San Nicolas, asina ta e mester a crece. Primeramente e compania a traha un waf chikito di palo den e bahia y casnan apropia pa nan trahadonan. Na aña 1881 ekipo pisa encarga for di Inglatera a cuminsa yega for di New York, igualmente un touwboot pa asisti barconan paden y pafo di e waf smal. Trahadonan a cuminsa pone spoor pa e ferocaril cu lo re-emplasa e burico, cu lo wordo usa pa transporta mineral. E ferocaril aki eventualmentte a move mas o menos 100 ton di mineral pa dia, cargando e den un wagon cu ta kenter, mas o menos binti di nan consistiendo un trein. E tabata mas di seis kilometer largo y a uni e trabou di mina cu otro cu e waf den e bahia.

E compania pa fin di aña 1882, tabata zorg pa trabou pa 250 trahado, pagando nan Fls.4.00 pa dia. Un towboot mas grandi yama “Phosphate” a yega, y tambe un motor grandi pa e ferocaril. Mas pos a wordo coba y sistema di tubo instala pa hiba awa pa San Nicolas. Un pier di hero a wordo traha, reduciendo e tempo pa carga barco na dos tercera parti. Na e momento aki e vuurtoren di Seroe Colorado a wordo traha. Poni riba mapa ë tempo ey como “Fire Tower” cu ta supone cu ta asina e tabata, un toren cu un flambeu.

E siguiente aña 1883, e prome dividendo a wordo paga na e inversionistanan di e compania, y impuesto paga na gobierno pa e compania, riba fosfaat despacha, a permiti tur e colonia di Antiyas Neerlandes pa balansa nan presupuesto sin un subsidio pa diestres aña consecutivo. Cu excepcion di e periodo aki, un subsidio tabata necesario tur aña for di 1795 te na 1936. Pa aña 1884, e compania y inversionistanan a cuminsa haya un ganashi varios bes mas grandi cu nan inversionnan.

E fosfaat local tabata ser haya den capanan diki, tin bes binti pia diki (y tin bes mas) riba e fundeshi original di e piedranan di e seronan, y parcialmente cubri cu calichi fresco. E color di e fosfaat ta varia di geel pa un cora-maron y cora. E ta duro pero bros. Trabou di mina a cuminsa riba e superficie, den pitnan habri, y a sigui te mas o menos 1890. Na 1889, bastante depositonan di superficie a ser encontra ora di boramento pa awa na Bankí Jerome (net patras di e calichi pit). E depositonan a bini djis bou di un cubrimento relativamente fini di calichi. Trabou di mina na e superficie a wordo introduci; entradanan smal a wordo coba y galerianan horizontal habri den tur tres localidad: Bankí Jerome, Sero Colebra y Seroe Colorado.

E ganashi di e compania a baha considerablemente den 1890 y cuminsamento di 1900 y den algun aña cu perdida. Trabou di mina na e supervicie ta mas caro cu den pitnan habri, impuesto di gobierno tabata halto; y depositonan di fosfaat rico y na abundancia a ser encontra na Florida, Algeria y Tuniz, afectando e prijs pa tonelada. Cu binimento di e di Prome Guera Mundial a haci transportacion no-realisabel y e compania a termina e operacion di e mina na augustus 1914. Aruba Phosfaat Maatschappij a disolvi oficialmente na juni 1915.

E localidad di e tunnel y extension na Bankí Jerome ta scur, pero esunnan na Seroe Colorado y Sero Colebra ta surpasa e cueba di Seroe Colorado. Dia e hospital di Lago a wordo basha abou na 1985, tur e sushedad a wordo pusha cu chubato den tur e cuebanan di e mina y entradanan na Sero Colebra. Moviendo e sushedad por ta un trabou grandi, pero no un trabou insuperabel. Un hende mester hacié. Eybou tin un locomotief bieu. E luga tambe por ser usa pa un rondtrip pa muchanan di scol, y cu bastante placa poni aden (airco, etc.) por bira un atraccion turistico fantastico. Mientrastanto e mina di Seroe Colorado a wordo bishita pa prome biaha den hopi aña y mas facilidad di manera cu e por wordo bishita – cu permiso y un guia cualkier rato cu ta desea. E no ta, por lo menos awo, pa un rondtrip pa muchanan di scol. E entradanan ta hundo (30 pia) como dies meter bay abou, e tunnelnan tur ta mustra mescos cu ta bay den profundidad cu crusamento di otro tunnelnan – perde eyden ta hopi facil, no tin lus (mas cu claro) y hopi hopi calor. Corda cu ta un cueba? Wel asina mes. Sinembargo, pa un persona adulto y cu permiso (asina sa cu bo ta eybou) y cu un guia, e ta bunita y fascinante. E galerianan ta corta den tres nivel, esun ariba di e otro, y den cierto luga por wordo mira mesora, tin un caretia laga eynan riba spoor cu un winchi pa ranké, tin un area cu awa para cu ta mustra como un baño Romano pa henter mundo, e columnanan di steun, corta den e piedranan ta traha arca cu e dak, y traha marcanan di e flambeunan usa den pasado pa iluminacion.

Kalichi ta wordo traha di carbonado di calcium cu ta combina cu e acido fosforico pa traha calcium fosforico (yama piedra di fosfaat), awa y dioxido di carbon.

E hendenan di Noord cu tabata traha na e compania di fosfaat aki mester a bin riba burico y usa e prome caminda di santo cu a wordo traha entre Santa Cruz y Savaneta. Nan tabata keda cerca famia pariba di brug, ta laga e buriconan sosega pa despies sigui via Zeewijk, pasobra e tempo ey no tabatin un refineria ainda. Ta e ruta aki nan mester a tuma. Hasta te despues cu Playa a bira un parokia nobo na aña 1813, nan a usa e caminda aki pa bay San Nicolas. Ta te na augustus 1887, e caminda di Oranjestad pa Savaneta a keda aproba pa pasa cu vehiculo riba dje. E tabata un caminda smal di santo. Dia Lago a cuminsa traha su refineria na 1924, e empleadonan di e compania mester a usa e ruta aki, sea nan ta sali di Playa, Sta. Cruz y otro barionan pabou di brug y vice versa.

Dufi Kock
17 di maart 2017